فرش دستباف چیست؟
فرش دستباف ایرانی، به عنوان یك هنر و صنعت، سابقة بسیار طولانی در تاریخ ایران دارد. فرش دستباف
ایران محصولی است که ذاتا یاد آور کیفیت و ارزش بالا می باشد. این ارزش و معروفیت مرهون تلاش تولیدکنندگان و بافندگان در طی سالهای متمادی است. تلاشی که همواره حفظ کیفیت یکی از ارکان آن بوده است. تاریخچه فرش دستباف به دوره ساسانیان، هخامنشیان و چند صد سال قبل از میلاد بر میگردد.
فرش یکی از مظاهر دیرپا، پویا و جاودانه فرهنگی و هنری ایران است، که با الهام از روح لطیف و ذوق سرشار طراحان مبتکر به صورت نقش و نگار پدید می آید، با سرانگشت هنرمندانه و استادانه بافندگان شکل و جان می گیرد و به صورت بدیع و دلپذیر در می آید. این هنر- صنعت در ایران دارای قدمتی چند هزار ساله است که از ایران به دیگر بلاد دور و نزدیک حتی قلب اروپا به ارمغان رفت. با گذشت زمان بر تنوع طرح های فرش دستباف همچنین بر تعداد علاقه مندان به این نوع فرش افزوده شده است. در سالهای گذشته با پیشرفت تکنولوژی در بسیاری از زمینه‌ها از جمله زمینه تولید فرش ، شاهد تغییر و تحولات بسیار عظیمی در تولید این محصول بودیم ؛ به طوری که در ابتدای تولید فرش به دست هنرمندان ایرانی ، نقش‌های بسیار ساده و طرحهای آسانی روی این محصولات نساجی پیاده میشد اما با گذشت زمان تحول شگرفی در تولید این محصول به وجود آمد و این امر موجب تنوع بی‌نظیر در بازار فرش دستباف شد.
سیر تحول فرش دستباف ایران
قسمتی از فرهنگ و تمدن هر کشور را آثار هنری آن کشور تشکیل می دهند.
فرش دستباف نیز یکی از این آثار است و همواره نام ایران را در کنار فرش دستباف می شنویم. سیر تحول فرش دستباف ایران با توجه به ذوق و استعداد فراوان ایرانیان همواره سیری رو به رشد بوده است. گرچه بعضی از ضد ایرانیان معتقدند که رشد و ترویج فرش دستباف ریشه در ایران ندارد ولی اسناد و مدارک زیادی برای رد این فرضیه وجود دارد و از زمان های هخامنشی و حتی قبل آن در کتاب های بسیاری به این موضوع اشاره شده است. ﺑﺸﺮ ﺍﺯ ﺯﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻭ ﺿﺮﻭﺭﺕ ﻭﺟﻮﺩ ﻣﻠﺰﻭﻣﺎﺕ ﺯﻧﺪﮔﯽ ﺭﻭﺯﻣﺮﻩ ﺭﺍ ﺍﺣﺴﺎﺱ ﻧﻤﻮﺩ، ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺩﺍﺷﺘﻦ ﻣﻨﺴﻮﺟﯽ ﺑﻮﺩ ﺗﺎ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎ ﻭ ﺳﺨﺘﯽ ﺯﻣﻴﻦ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ . ﭘﺸﻢ ﻭ ﻣﻮی ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺗﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻭ ﺑﺰ، ﺍﻭﻟﻴﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎی ﺑﺸﺮ ﺑﺮﺍی ﺑﺮﺁﻭﺭﺩﻥ ﺍﻳﻦ ﻧﻴﺎﺯ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺍﻳﻦ ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ ﺍﻭﻟﻴﻦ ﺯﻳﺮﺍﻧﺪﺍﺯ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺩﻳﮕﺮ
ﻓﺮﺵ ﻣﻨﺴﻮﺝ ﺑﻮﺩ .ﺑﻪ ﺩﻧﺒﺎﻝ ﺗﺤﻮﻝ ﻭ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺩﺭ ﺯﻧﺪﮔﯽ، ﺑﺸﺮ ﺁﻣﻮﺧﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺑﺎ ﺩﺭ ﻫﻢ ﻧﻤﻮﺩﻥ ﻭ ﻓﺸﺮﺩﻥ ﺍﻟﻴﺎﻑ ﭘﺸﻢ، ﺯﻳﺮﺍﻧﺪﺍﺯی ﺿﺨﻴﻢ ﺗﺮ ﻭ ﮔﺮﻡ ﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ ﻧﻤﺪ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ .ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﺍﮔﻴﺮی ﻓﻨﻮﻥ ﺭیسندگی ﻭ ﺗﺎﺑﻨﺪﮔﯽ، ﻧﺨﻬﺎی ﭘﺸﻤﯽ ﺭﺍ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻤﻮﺩ ﻭ ﺑﺮﺍی ﺍﻭﻟﻴﻦ ﺑﺎﺭ ﺑﺎ ﺍﺩﻏﺎﻡ ﺭﺷﺘﻪ ﻧﺨﻬﺎی ﺍﻓﻘﯽ ﻭ ﻋﻤﻮﺩی ﻧﺦ ﻫﺎی ﭘﺸﻢ، ﮔﻠﻴﻢ ﺭﺍ ﺍﺑﺪﺍﻉ ﮐﺮﺩ ﻭ ﺍﻳﻦ ﺳﺮﺁﻏﺎﺯی ﺑﻮﺩ ﺑﺮﺍی ﺍﺑﺪﺍﻉ ﻓﺮﺵ ﮔﺮﻩ ﺩﺍﺭ ﻳﺎ ﭘﺮﺯﺩﺍﺭ ﮐﻪ ﻫﻨﺮ ﻭ ﻓﻨﯽ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﺮ ﺑﻮﺩ .ﺗﺎ ﮐﻨﻮﻥ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺩﻗﻴﻖ ﺍﻳﻦ ﺍﺑﺪﺍﻋﺎﺕ ﺑﺮﺍی ﻣﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪﻩ ﺍﺳﺖ، ﺍﻣﺎ ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﻓﺮﺷﻬﺎی ﮔﺮﻩ ﺩﺍﺭ ﻗﺪﻳﻤﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ، ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﺪﻭﺩ ﭘﻨﺞ ﻗﺮﻥ ﻗﺒﻞ ﺍﺯ ﻣﻴﻼﺩ ﻣﺴﻴﺢ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ .ﺑﻪ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﻓﺮﺵ، ﮐﺸﻮﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻣﺮﮐﺰ ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﻫﻨﺮ ﮔﺮﻩ ﺩﺍﺭ ﺩﺭ ﺟﻬﺎﻥ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﻫﺴﺖ .ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺭﻭ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻭ ﺯﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎﺕ ﻓﺮﺵ ﻫﺎی ﺩﺳﺘﺒﺎﻑ ﮔﺮﻩ ﺩﺍﺭ ﺩﺭ ﺩﻧﻴﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪﺍﻥ ﺍﻳﻦ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﺍﺳﺖ. دوره صفویه به دوره اوج رشد و شکوفایی هنر قالی بافی معروف است در دوره صفویه توجه ویژه ای به کلیه هنرهای دستی از قبیل قالی بافی میشد و این دوره را می توان یکی از مهم ترین، موثرترین و مفیدترین دوره های تاریخی در نظر گرفت. افزایش رو به رشد هنر فرش بافی را می توان مدیون این دوره از تاریخ بود. در کل نمی توان این امر را نادیده گرفت که این صفویان بودند که موقعیت فرش بافی در ایران را از یک حرفه ایلاتی و روستایی به یک صنعت ملی ارتقاء دادند و هیچ تردیدی هم نیست که این صفویان بودند که برای اولین بار کارگاه های مستقل فرش بافی را در بعضی از مراکز عمده شهری ایجاد نمودند.در دوره قاجار به دلیل ضعف اقتصادی ایران قالی بافی اهمیت خود را از دست داد و همچنین این هنر گرانبها از رونق افتاد. امروزه با توجه به پیشرفت علم و فرهنگ قالی بافی دوباره بسیار مورد توجه قرار گرفته است و ایران با تخصص ویژه خود در زمینه بافندگی انواع فرش های اصیل و بی نظیر از قبیل فرش ابریشم به یکی از بزرگترین تولید کنندگان و صادر کنندگان فرش در جهان تبدیل شده است.
پیشینه فرش ایران از گذشته تا به امروز
دوره ساسانیان: از باارزش ترین و نفیس ترین فرشهای این دوره میتوان به فرش « بهار خسرو» که آن را با قالی «بهارستان» یکی میدانند یاد کرد که متاسفانه جز اوصافی در برخی از نوشته های قدیمی، اثری از این قالی باقی نمانده است.
قالی بافی در دوران خلفای سه گانه: پس از سقوط ساسانیان در عهد خلیفه دوم قالی بافی دچار رکود شد.
قالیبافی در دوره ایلخانان: در قرن هفتم در سال 630 هجری قمری پس از حمله چنگیز خان به ایران با آرامش اوضاع مجدداً قالیبافی در دوران نوادگان چنگیز و ایلخانان او رونق و رواج می یابد که قالی های بافته شده به هندوستان حمل می شده است.
قالیبافی در دوره تیموریان: دوره ی تیموریان عصر درخشان مینیاتور ایرانی است. در دوره تیموریان شهرهای سمرقند، بخارا، شیراز و هرات از مراکز مهم قالی بافی ایران شدند. در این دوره نفوذ فرهنگ چینی در قالیبافی ایران سبب شد تا طرحهای هندسی به صورت طرحهای با خطوط دوار و منحنی گرایش یافته و نقشه های مانند پیچک و گلها ، انواع حیواناتو پرندگان افسانه ای مانند اژدها، سیمرغ و …در طرحهای نقش قالی ایرانی به وجود آید.
قالیبافی در عهد صفویان: سرسلسه این خاندان شاه اسماعیل بود و پس از او فرزندانش طهماسب و عباس بر ایران حکم راندند. از آنجاییکه در زمان هر یک از این پادشاهان پیشرفتهای چشمگیری برای هنر قالیبافی ایران به وجود آمده است، به طور جداگانه به بررسی هر کدام میپردازیم.
شاه اسماعیل صفوی: در دوران صفویه، اوج شکوه و اعجاب هنر قالی بافی ایران آغاز می شود. در این دوره، قالی بافی در شهرهای بزرگ به خصوص اصفهان و تبریز دایر می گردید. ازجمله مهمترین اقدمات شاه اسماعیل صفوی در زمینه هنر قالیبافی تاسیس کارگاه های قالیبافی در پایتخت خود (تبریز) بود.
شاه طهماسب اول: در زمان شاه اسماعیل و شاه طهماسب ، تبریز بزرگترین مرکز قالی بافی ایران بود. اکثر محققین و تحلیلگران فرش ایران معتقد هستند در زمان حکومت شاه طهماسب هنر قالیبافی به عالی ترین سطح و پیشرفت نایل شد.شاه طهماسب پایتخت خود را از تبریز به قزوین انتقال داد و از آنجاییکه خود فردی هنرمند و علاقه مند به قالیبافی بود این شهر نیز در آن زمان به عنوان یکی از پایگاههای عمده بافت در ایران در آمد. از جمله شاهکارهایی که در عهد شاه طهماسب بافته شده است شاهکاری به نام قالی شیخ صفی الدین یا قالی اردبیل است. این شاهکار با تار و پود ابریشمی و پرز پشمی در سال 946 هجری قمری بافته شده است. بافنده این فرش مقصود کاشانی است. این فرش امروزه در موزه ویکتوریا آلبرت انگلستان مورد بازدید هزاران بازدیدکننده قرار میگیرد.
شاه عباس: شاه عباس بعد از شاه طهماسب پایتخت خود را از قزوین به اصفهان انتقال داده در آنجا بزرگترین کارگاه سلطنتی و درباری بافت قالی را پایه نهاد. در زمان شاه عباسی “مکتب شاه عباسی” بنیان نهاده شد و قالی هایی با طرح گلدانی، اسلیمی، درخت و باغ (بوته) و سجادهای طراحی و تولید شد.
دوره قاجاریان: در دورهی نادری و زندیه، قالی بافی به سبب اقتصاد ضعیف ایران رونقی نداشت ولی پس از پایان جنگهای ایران و روس و آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه، دوباره قالی بافی رونقی گرفت و ترکیه بازار خوبی برای فروش قالی های ایران شد. ورود شاهزادگان دربار قاجار به این هنر- صنعت باعث شد که خرید و فروش و تجارت آن نیز شکل بگیرد.
تاریخچه فرش دستباف اصفهان
هنرمندان اصفهان درطول تاریخ، علاقمندی خود را به صنایع دستی ازجمله قالیبافی، سوزن دوزی، كاشیكاری و… به اثبات رسانیده ودر جهت اعتلاء كمی وكیفی آن كوشش بسیار نموده اند بطوریكه امروزه در سایه تلاش وپشتكار آنان، قالیهای زیبائی در این خطه از سرزمین پهناور ایران بافته می شود كه به نحوی چشمگیر، توجه بازارهای جهانی وموزه های بزرگ دنیا را به خود جلب كرده است. تاریخچه فرش دستباف اصفهان به دوران صفویه بر میگردد. حمایت و توجه شاهان صفوی به هنر و هنرمندان انگیزه ای بود تا از هر صنف و طبقه ای جذب كارگاههای بزرگ سلطنتی بویژه قالی بافی شوند. نخستین كارگاههای قالی بافی ایران، درزمان شاه عباس كبیردراصفهان دایر گردید ..شاه عباس علاوه بر آنکه بر ایجاد کارگاه قالی بافی در اصفهان همت گماشت موجب به وجود آمدن صادرات فرش به اروپا گردید. بنابراین این دوره را می توان عصر شكوه وجلال قالی ایران نامید.
اصفهان اززمانهای دوریكی ازمراكزطراحی نقوش زیبا ودل انگیز روی انواع صنایع دستی بویژه قالی بوده است. با توجه به قدمت و پیشینه فرش اصفهان، این فرش به یکی از اصیل ترین و به نام ترین فرش های ایران معروف شده است. که همواره از گذشته تا به امروز به سایر کشورهای جهان نیز صادر میشود. قالی اصفهان با گره فارسی بافته میشود و از ابریشم به عنوان چله قالی زیاد استفاده میشود. نقوش قالی اصفهان اکثرا لچک و ترنج است و طرحهای درختی، اسلیمی، گل فرنگ، شکارگاه و طرح آثار و ابنیه باستانی بیشترین نقشههای فرش را در اصفهان تشکیل میدهند. هماهنگی، تناسب و تنوع رنگ به خصوص رنگهای شاد در طیفهای تیره و روشن، پرزهای کوتاه،رجشمار بین 50 تا 90، استفاده از گره فارسی، شیرازه متصل و اغلب دو پوده و لول و همچنین پرداخت در موقع بافت از ویژگیهای قالیبافی اصفهان است.
تاریخچه فرش دستباف تبریز
نقش تبریز در رونق دوباره صنعت فرش ایران که از نیمه دوم قرن نوزدهم آغاز شد فراموش نشدنی است، صنعت فرش ایران که در زمان صفویه به شکوفایی خود رسیده بود به دنبال هجوم افغانها و آشفتگی زمان افشاریه به پس رفت و تنها در زمان قاجاریه جای خود را تا حدی بازیافت. تبریز از جمله کانونهای است که بافندگان آن در بافت فرش ابریشمی مهارت دارند. ریز بافت ترین فرشهای ایران در تبریز بافته می شود. تبحر و تخصص بی‌نظیری که هنرمندان تبریزی در تولید فرشهای دستباف دارند موجب شده است که ظریف‌ترین و خوش نقش و نگارترین فرشهای ایران در این شهر بافته شود. گره فرش تبریز متقارن (ترکی) است . همچنین این فرشها دو پوده و پرز آنها کوتاه و نازک است. امروزه دو شهر اصفهان و تبریز جزء شهرهایی هستند که بیشترین سهم از تولید و حتی صدور فرش به دیگر کشورها را به خود اختصاص داده اند.
تاریخچه فرش دستباف کاشان
کاشان از کانونهای با اهمیت در ایران است. نام کاشان با نام زری و مخمل و نفیس ترین فرشهای ایرانی که به غلط به نام قالهای پولونزی (لهستانی) معروف شده است توام است. نخستین قالیچه مرینوس در کاشان، در اواخرقرن نوزدهم بافته شد. قالی کاشان، هم از طریق بافت بسیار ظریف که جزئیات تمام نقش‌ها را ظاهر می‌سازد و هم از طریق پشم بسیار عالی مرینوس آن که به سطح قالی یک حالت مخملی می‌دهد، قابل تشخیص است. قالی دستباف کاشان جزو قالیهای بسیار محبوب و پرطرفدار در سطح ایران و جهان است که در طرح‌ها و رنگهای بسیار متعدد و متنوعی به فروش می‌رسد. طرحهای بسیار ظریف و نفیسی که بر روی قالیهای دستباف توسط هنرمندان کاشانی پیاده میشود موجب این محبوبیت شده است قالی کاشان دو پوده است و با گره فارسی بافت میشود
تاریخچه فرش دستباف مشهد
سابقه قالی بافی مشهد بیش از دو قرن و نیم نیست. در مشهد گره فارسی و هم گره ترکی در کارگاه قالی بافی به کار میرود. فرش مشهد از نظر نقشه ویژگیهای خود را حفظ کرده است. طرح آن، بیشتر افشان است (برای فرشهای مرغوب بیشتر از نقشههای لچک ترنج بهرهگیری میکنند) و خط تنها در حاشیه است که به کار می رود. قالی مشهد در نقشه بندی، از نظر حفظ سنتهای خود کم نظیراست و افزون بر پرگوشتی و کلفتی و نرمی و بادوام بودن به هنگام کهنگی به اصطلاح «باب صادرات» میشوند.
تاریخچه فرش در جهان
از نخستین و قدیمی‌ترین فرش یا قالی جهان اطلاعات زیادی در دست نمی‌باشد. زیرا بافت این قالی بر اثر عوامل متعدد مانند رطوبت و غیره آسیب پذیر بوده و از بین رفته است. اولین فرش به احتمال زیاد بوسیله افراد چادرنشین برای فرش کردن کف خاکی چادرشان بافته شده بود. در تاریخ فرش جهان ، قالیچه‌ی پازیریک قدیمی‌ترین قالی است که توسط یک باستان شناس روسی ،سرگی رودنکو، در گور یکی از فرمانروایان سکایی کنار اشیای باستانی دیگر کشف شده است. این قالی در دره‌ی پازیریک واقع در هشتاد کیلومتری مغولستان حدود 70 سال پیش یافت شده است. به همین دلیل به قالیچه‌ی پازیریک معروف شده است. قالیچه پازیریک کهن ترین و قدیمی ترین قالیچه یافت شده توسط باستان شناسان می باشد که دارای نقوش هخامنشی بوده است از این رو بسیاری معتقدند که این قالیچه ایرانی بوده است .
